Γρηγόρης Κεντητός28 Ιουνίου 1914, Σαράγεβο. Ένα πιστόλι, ένα λάθος στη διαδρομή, ένα πλήθος που σαστίζει. Ο Gavrilo Princip πυροβολεί τον Αρχιδούκα Franz Ferdinand και τη Σοφία. Μέσα σε λίγες εβδομάδες, η Ευρώπη—δεμένη με συμμαχίες, φόβους και φιλοδοξίες—ανάβει σαν ξερόχορτο.
Ήταν ο Princip «ο άνθρωπος που εφηύρε τον 20ό αιώνα»;
Οι ιστορικοί διαφωνούν. Κανείς δεν «γυρίζει μόνος του» τον τροχό της Ιστορίας—η Ευρώπη έβραζε ήδη από εξοπλισμούς, εθνικισμούς και αυτοκρατορικές κρίσεις. Όμως η πράξη του Princip λειτούργησε ως πυροκροτητής που ενεργοποίησε μια αλληλουχία συγκρίσιμη με ντόμινο.
Από τη σφαίρα στη σύρραξη: η αλυσίδα ενεργοποίησης
- Τελεσίγραφα και κινητοποιήσεις: Αυστροουγγαρία → Σερβία → Ρωσία → Γερμανία → Γαλλία/Βρετανία.
- Εκβιομηχανευμένος πόλεμος: χαρακώματα, αέρια, «ολοκληρωτική» οικονομική κινητοποίηση.
- Μεταπολεμικές ρωγμές: Βερσαλλίες, δυσαρέσκεια, οικονομικές κρίσεις.
Άνοδος φασισμού και πορεία προς τον Βʼ Παγκόσμιο
Η ήττα, ο πληθωρισμός, η ταπείνωση και η πολιτική πόλωση σε Γερμανία και Ιταλία δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος. Χωρίς τον Αʼ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο φασισμός—τουλάχιστον με τις συγκεκριμένες μορφές του—δύσκολα θα είχε αναδυθεί με τέτοια δυναμική. Το 1939, η Ευρώπη ξαναφλέγεται.
Ψυχρός Πόλεμος, ΟΗΕ, και οι δύο υπερδυνάμεις
Η νίκη κατά του ναζισμού γέννησε νέα διπολικότητα: ΗΠΑ vs ΕΣΣΔ. Πυρηνικά, μπλοκ, αναχαιτίσεις—και παράλληλα η ίδρυση του ΟΗΕ ως θεσμική απόπειρα διαχείρισης συγκρούσεων. Η «μακριά ειρήνη» συνοδεύτηκε από περιφερειακούς πολέμους και έναν αγώνα τεχνολογικής υπεροχής.
Ο Princip ως σύμβολο και ως κόμβος
Δεν εξηγεί τα πάντα· εξηγεί το πότε και το πώς ξέσπασε η θύελλα. Οι βαθιές αιτίες—ιμπεριαλισμός, εθνικισμός, αλυσιδωτές συμμαχίες, οικονομικοί ανταγωνισμοί—προϋπήρχαν. Αλλά ο κόμβος του 1914 συνδέει, με ορατό νήμα, τον Αʼ Παγκόσμιο με τον Βʼ, τον Ψυχρό Πόλεμο και την παγκόσμια τάξη του 20ού αιώνα.
Μικροπαραδείγματα
- Βιέννη, 1919: πρώην στρατιώτες, πληθωρισμός, ριζοσπαστικοποίηση.
- Ρουρ, 1923: κρίση επανορθώσεων· το μάρκο καταρρέει.
- Νυρεμβέργη, 1935: θεσμική κανονικοποίηση του ρατσισμού.
- Βερολίνο, 1948: Αερογέφυρα—πρώτη μεγάλη κρίση του Ψυχρού Πολέμου.
Τι μένει να κρατήσουμε
Ο Princip δεν «αλλοίωσε μόνος του την ανθρωπότητα». Όμως η πράξη του πυροδότησε μια αλληλουχία που αναμόρφωσε σύνορα, ιδεολογίες, θεσμούς και τεχνολογίες. Η Ιστορία είναι ένα σύστημα όπου μικρές πράξεις, σε κρίσιμες στιγμές, παράγουν δυσανάλογα μεγάλες συνέπειες.
Επίλογος: Σαράγεβο στο δειλινό, πλακόστρωτα υγρά, ένα περίστροφο σιωπηλό σε προθήκη. Και πάνω από την πόλη, ο μακρύς απόηχος μιας απόφασης δευτερολέπτων.
