Ανεμοστρόβιλοι στην Αρχαία Ελλάδα. Οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν τον ουρανό όχι απλώς ως φόντο της ζωής τους, αλλά ως ένα ζωντανό πεδίο όπου θεοί και δυνάμεις της φύσης πάλευαν για επικράτηση. Όταν ο ουρανός σκοτείνιαζε και ένας στροβιλισμός ανέμων έσκιζε τον αέρα, ο φόβος και ο θαυμασμός έμπαιναν μαζί στις ψυχές τους. Ήταν μήνυμα των θεών ή απλή εκδήλωση της φύσης; Για πολλούς αιώνες, οι απαντήσεις ταλαντεύονταν ανάμεσα στον μύθο και στη φιλοσοφία.
Ο μύθος έδινε πρόσωπο στους ανέμους. Ο Αίολος, ο άρχοντας των ανέμων, κυβερνούσε τους Βοριάδες, τους Νότους, τους Ζέφυρους και τους Εύρους. Καθένας είχε δικό του χαρακτήρα, δική του διάθεση. Όταν ο Βορέας οργιζόταν, κατέβαινε με βουητό και έσπαγε τα πάντα στο πέρασμά του. Στους ναούς του στην Αθήνα θυσίαζαν για να κατευνάσουν τη δύναμή του. Οι ξαφνικές δίνες αέρα και τα φαινόμενα που σήμερα αποκαλούμε ανεμοστρόβιλους θεωρούνταν έργα τέτοιων θεών, σημάδια οργής ή θεϊκής προειδοποίησης.
Από τον Τυφώνα στους πρώτους φιλοσόφους
Η πιο τρομερή μορφή όλων ήταν ο Τυφώνας, τέρας γιγαντιαίο, παιδί της Γης και του Τάρταρου. Από το σώμα του ξεπηδούσαν φλόγες και οι ουρανοί σείονταν. Η μάχη του με τον Δία, η Τυφωμαχία, περιγράφεται ως κοσμική καταιγίδα: κεραυνοί, ανεμοστρόβιλοι, εκρήξεις και φωτιά. Από εκεί και η λέξη «τυφών», που διατήρησε το ίδιο νόημα ως σήμερα. Για τους αρχαίους, κάθε τρομακτικός στρόβιλος στον ουρανό μπορούσε να είναι αντανάκλαση αυτής της μάχης.
Αλλά η Ελλάδα δεν έμεινε μόνο στη μυθολογία. Από τον 6ο αιώνα π.Χ. οι φυσικοί φιλόσοφοι, όπως ο Αναξιμένης και ο Αναξίμανδρος, άρχισαν να βλέπουν τον άνεμο όχι σαν δαίμονα αλλά σαν υλικό φαινόμενο. Ο άνεμος, έλεγαν, είναι αέρας που κινείται εξαιτίας της θερμότητας και της πίεσης. Ο Αριστοτέλης, στο έργο του «Μετεωρολογικά», ήταν ο πρώτος που έδωσε μια συνεκτική φυσική εξήγηση: οι ανεμοστρόβιλοι σχηματίζονται όταν ο εγκλωβισμένος άνεμος μέσα σε σύννεφο περιστρέφεται και δεν μπορεί να διαφύγει. Τότε κατεβαίνει προς το έδαφος, τραβώντας μαζί του και το σύννεφο. Αν πάρει φωτιά, γίνεται «πρηστήρ», ένα είδος πύρινης στήλης.
Ανεμοστρόβιλοι στην Αρχαία Ελλάδα. Από την παρατήρηση στη γνώση
Οι αρχαίοι είχαν μάλιστα ειδική ορολογία. Ο «σίφωνας» – από τη λέξη «σίφων» που σήμαινε σωλήνας – περιέγραφε ακριβώς αυτόν τον στρόβιλο που ενώνει ουρανό και γη. Ο Αριστοτέλης τον ξεχώριζε από τον «εκνεφία» (καταιγίδα) και τον «πρηστήρα» (πύρινο στρόβιλο). Ήταν το πρώτο βήμα προς μια μετεωρολογία βασισμένη σε παρατήρηση, όχι φόβο.
Στη συνέχεια, ο Θεόφραστος και ο Επίκουρος προσπάθησαν να βελτιώσουν τις θεωρίες αυτές. Ο Θεόφραστος περιέγραψε «αέρινη στήλη που εκτείνεται από τον ουρανό έως τη γη», ενώ ο Επίκουρος τόνισε ότι τέτοια φαινόμενα έχουν πολλές πιθανές αιτίες: ο άνεμος μπορεί να σχηματίζει δίνη είτε επειδή δεν βρίσκει διέξοδο είτε επειδή ωθείται από συμπιεσμένα σύννεφα. Η επιμονή του Επίκουρου να προσφέρει φυσικές εξηγήσεις είχε έναν βαθύτερο στόχο: να απαλλάξει τον άνθρωπο από τον φόβο των θεών.
Η προσπάθεια αυτή πέρασε στους Ρωμαίους, που κληρονόμησαν τη σοφία των Ελλήνων. Ο Σενέκας, ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος και ο Λουκρήτιος μίλησαν για ανεμοστρόβιλους με τρόπο που θυμίζει σύγχρονες περιγραφές. Ο Πλίνιος μάλιστα υποστήριζε ότι οι στρόβιλοι «ρουφούν» αντικείμενα και τα ανεβάζουν ψηλά, ενώ πίστευε πως το ξύδι μπορούσε να αποδυναμώσει τη δύναμή τους, μια παράξενη αλλά ενδιαφέρουσα πρακτική αντίληψη.
Οι αρχαίοι Έλληνες ναυτικοί, από τη μεριά τους, έβλεπαν τα φαινόμενα αυτά με δέος. Στην Οδύσσεια, ο Αίολος χαρίζει στον Οδυσσέα έναν ασκό γεμάτο ανέμους. Όταν οι σύντροφοί του, από περιέργεια και απληστία, ανοίγουν τον ασκό, ξεσπά ανεμοστρόβιλος που παρασέρνει τα πλοία τους πίσω στην Αιολία. Ίσως η πιο χαρακτηριστική αλληγορία για το πώς η άγνοια και η ύβρις απέναντι στη φύση μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή.
Ακόμη και οι ιστορικοί κατέγραψαν φαινόμενα που θυμίζουν ανεμοστρόβιλους. Ο Ηρόδοτος αναφέρει περιστατικό όπου στρόβιλος έπεσε στη θάλασσα και κατέστρεψε περσικά πλοία κοντά στη Μικρά Ασία. Ο Θουκυδίδης μιλά για θυελλώδεις ανέμους που καταστρέφουν στρατόπεδα. Οι λέξεις «τυφών» και «σίφωνας» περνούν στα κείμενά τους ως φυσικά, όχι πια υπερφυσικά φαινόμενα.
Παρ’ όλα αυτά, ο φόβος και η πίστη δεν έσβησαν ποτέ. Οι χωρικοί και οι ναυτικοί συνέχισαν να βλέπουν στους στροβίλους τη μορφή των θεών ή των δαιμόνων του ανέμου. Ένα ξαφνικό μπουρίνι μπορούσε να σημαίνει προειδοποίηση, κακό οιωνό, ή ακόμη και την παρουσία κάποιου πνεύματος που περιπλανιέται.
Η εξέλιξη από τον φόβο στη λογική, από τον Τυφώνα στον Αριστοτέλη, δείχνει την πορεία της ίδιας της ελληνικής σκέψης. Οι ανεμοστρόβιλοι δεν ήταν απλώς φαινόμενα, αλλά καθρέφτης της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. Στον ουρανό έβλεπαν άλλοτε θεούς, άλλοτε νόμους φυσικούς. Και στις δύο περιπτώσεις, το βλέμμα τους υψωνόταν ψηλά, εκεί όπου ο άνεμος στροβιλίζεται και τα σύννεφα γίνονται μάρτυρες της ανθρώπινης απορίας.
