Γρηγόρης ΚεντητόςΤο 1821 η Αθήνα ζει με το βλέμμα στον βράχο. Η Ακρόπολη είναι φρούριο, οι έγκλειστοι στερεύουν από νερό και μέταλλο, κι ένα επίμονο αφήγημα γεννιέται ότι οι Έλληνες έδωσαν σφαίρες στους Οθωμανούς για να σωθούν οι κίονες. Πριν δεχτούμε τον μύθο, ας δούμε τι έδειξαν οι πολιορκίες και τα ίδια τα μάρμαρα.
Ο Παρθενώνας είχε σιδηρούς συνδέσμους σκεπασμένους με μολύβδινη επένδυση. Το μολύβι απομόνωνε τη σκουριά και έπαιρνε κραδασμούς. Σε πολιορκία γίνεται πρώτη ύλη για βόλια. Έτσι εξηγείται γιατί αμυνόμενοι απογύμνωναν ενώσεις για να τροφοδοτήσουν χυτήρες, μια πράξη που άφηνε «πληγές» σε ευάλωτα σημεία του ναού.
Στην πρώτη πολιορκία 1821–1822 οι Οθωμανοί αντέχουν σχεδόν έναν χρόνο. Ο κλοιός σφίγγει, εξάρσεις εκεχειριών εναλλάσσονται με σκληρά πυρά, και η έλλειψη νερού γίνεται όπλο. Οι πολιορκητές προσπαθούν να αποφύγουν ευθείες βολές στα μνημεία, όμως το πεδίο δεν υπακούει πάντα στα σχέδια. Η παράδοση έρχεται με βαριές φθορές στο τοπίο.
Το στιγμιότυπο «να οι σφαίρες σας μην πειράζετε τις κολόνες» εμφανίζεται αργότερα. Πρωταγωνιστές εναλλάσσονται ο Οδυσσέας Ανδρούτσος ή ο Κυριάκος Πιττακής. Καθοριστικό στοιχείο είναι ότι η διήγηση καταγράφεται δεκαετίες μετά, όταν το νεοελληνικό κράτος οικοδομεί δημόσια μνήμη και χρειάζεται σύμβολα προστασίας της αρχαιότητας.
Στις σύγχρονες μαρτυρίες της πολιορκίας δεν βρίσκουμε ρητή αναφορά σε «δωρεά σφαιρών». Αντίθετα, βρίσκουμε περιγραφές για αποσυναρμολόγηση μολυβδιωμένων συνδέσμων, για τοποθεσίες πυροβολικού που χτυπούν ή αποφεύγουν μνημεία και για ένα πεδίο μάχης όπου η τέχνη συνυπάρχει με τον κίνδυνο.
Πριν από όλα αυτά στέκει η έκρηξη του 1687, όταν βενετσιάνικο βλήμα τίναξε την πυριτιδαποθήκη μέσα στον ναό. Από εκείνη τη νύχτα ο Παρθενώνας ζει ως τραυματισμένος γίγαντας. Το 1801–1812 αφαιρούνται γλυπτά, κι έτσι το 1821 ο βράχος μπαίνει στον Αγώνα ήδη λαξεμένος από αιώνες συγκρούσεων και αποφάσεων.
Όταν ο μύθος συναντά τις αποκαταστάσεις
Η δεύτερη πολιορκία 1826–1827 σφραγίζει το δράμα. Ο Ρεσίτ Μεχμέτ Πασάς κλείνει την πόλη, ο ελληνικός στρατός επιχειρεί διασπάσεις, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης πέφτει στο Φάληρο. Η Ακρόπολη παραδίδεται την άνοιξη, με νέες καταπονήσεις στα μνημεία. Ο πόλεμος δεν ξεχωρίζει άνθρωπο και μάρμαρο.
Μετά την ανεξαρτησία ξεκινά η «κάθαρση» του βράχου. Ο Πιττακής και ο Λούντβιχ Ρος μαζεύουν επιγραφές, στεριώνουν θραύσματα, αφαιρούν οχυρώσεις και νεότερα κτίσματα για να αναδειχθεί το κλασικό τοπίο. Η αρχαιολογία γίνεται πολιτική πράξη και η Ακρόπολη δημόσια σκηνή της νέας ταυτότητας.
Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Νικόλαος Μπαλάνος ενισχύει μέλη με σίδερα και τσιμέντα. Φαίνονται σωτήρια, όμως η σκουριά διαστέλλεται και σπρώχνει τα μάρμαρα. Από το 1975 η ΥΣΜΑ αντικαθιστά συστηματικά τα παλιά μέταλλα με ράβδους τιτανίου και ξαναδένει αρμούς με ακριβεία, ώστε οι επεμβάσεις να είναι αναστρέψιμες και ορατές.
Γιατί λοιπόν επέζησε ο μύθος των σφαιρών; Επειδή συμπυκνώνει αυτό που θέλαμε να πιστεύουμε για μας. Ότι μέσα στον καπνό του πολέμου επιλέγουμε να σώσουμε τη μνήμη. Ακόμη κι αν η σκηνή δεν τεκμηριώνεται, αναδεικνύει ένα αληθινό δίλημμα του Αγώνα ανάμεσα στον αγώνα ελευθερίας και στην ευθύνη προς την κληρονομιά.
Σήμερα η Ακρόπολη στέκει δεμένη με τιτάνιο και γνώση. Ο Παρθενώνας δεν χρειάζεται θρύλους για να συγκινήσει. Χρειάζεται ακρίβεια, φροντίδα και επίμονη έρευνα που ξεχωρίζει την πέτρα από το αφήγημα χωρίς να αδικεί καμία από τις δύο.
Διαβάστε ακόμα
Ο αρχαίος Έλληνας που μας έμαθε να βάζουμε τάξη στο φως και στη σκιά
Όταν η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη ζούσαν πνιγμένες στη σκόνη και στον βήχα
Η σκοτεινή φήμη για τα Minions και τα παιδιά του 1903 που εξαπλώθηκε στο διαδίκτυο
