Γρηγόρης ΚεντητόςΌταν ο Κάρλο Κολόντι άρχισε να γράφει τον Πινόκιο το 1881, δεν είχε σκοπό να φτιάξει ένα χαρούμενο παραμύθι. Το έργο του, που δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Giornale per i Bambini, ήταν μια σκληρή σάτιρα της ιταλικής κοινωνίας του 19ου αιώνα, γεμάτη βία, φτώχεια και μαθήματα επιβίωσης. Στην πρώτη εκδοχή, ο Πινόκιο δεν σωζόταν· πέθαινε κρεμασμένος από μια βελανιδιά, μια εικόνα που πάγωσε τους μικρούς αναγνώστες της εποχής.
Ο Κολόντι, πολιτικός δημοσιογράφος και υπέρμαχος της εκπαίδευσης, έβλεπε τον Πινόκιο ως καθρέφτη της κοινωνίας. Η Ιταλία έβγαινε από τον πυρετό της ενοποίησης, και τα παιδιά μεγάλωναν σε ένα περιβάλλον γεμάτο ανισότητες. Το ξύλινο αγόρι ήταν το σύμβολο της ανευθυνότητας και της παιδικής αφέλειας, που τιμωρούνταν με ακραίο τρόπο, ώστε μέσα από τον πόνο να έρθει η ωρίμανση.
Ο Πινόκιο πριν γίνει παραμύθι
Στις πρώτες σελίδες, ο Πινόκιο σκοτώνει τον Γρύλο χτυπώντας τον με σφυρί, επειδή δεν αντέχει τις νουθεσίες του. Στη συνέχεια, καίει τα πόδια του κοιμισμένος δίπλα στη φωτιά, αναγκάζοντας τον φτωχό Τζεπέτο να του τα ξαναφτιάξει. Λίγο αργότερα, η Αλεπού και ο Γάτος τον κρεμούν από ένα δέντρο, σκηνή που ήταν το αρχικό τέλος της ιστορίας. Οι διαμαρτυρίες των παιδιών ανάγκασαν τον Κολόντι να συνεχίσει, εισάγοντας τη Γαλάζια Νεράιδα.
Η πορεία του Πινόκιο δεν σταματά στη βία. Στη Χώρα των Παιχνιδιών, το αγόρι μεταμορφώνεται σε γαϊδουράκι και πουλιέται σε τσίρκο, όπου δουλεύει εξαντλητικά μέχρι να καταρρεύσει. Όταν δεν μπορεί πλέον να αποδώσει, τον πετούν στη θάλασσα για να τον γδάρουν· τα ψάρια καθαρίζουν τη σάρκα του, αφήνοντάς τον ξανά ξύλινη μαριονέτα. Η αφήγηση είναι ωμή και χωρίς ίχνος ρομαντισμού.
Άλλες σκηνές αποκαλύπτουν τη σκληρότητα της εποχής: η φυλάκιση του Πινόκιο από έναν δικαστή-γορίλα, η εγκατάλειψή του δεμένου σαν σκύλο για να φυλάει κότες, οι μαύροι λαγοί με το φέρετρο που τον περιμένουν όταν αρνείται να πιει φάρμακο. Ακόμα και η Νεράιδα, που στις σύγχρονες εκδοχές εμφανίζεται στοργική, στην αυθεντική ιστορία είναι ψυχρή και απόκοσμη, μια μορφή που κινείται ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο.
Από τη σάτιρα στο παραμύθι
Οι πρώτοι αναγνώστες αντέδρασαν. Ήθελαν ένα τέλος διαφορετικό από τον κρεμασμένο Πινόκιο. Ο Κολόντι υπάκουσε και μετέτρεψε το έργο του: έφερε την ανάσταση του ήρωα, πρόσθεσε σκηνές λύτρωσης και επέτρεψε στο ξύλινο αγόρι να γίνει άνθρωπος. Έτσι, η σκληρή σάτιρα μετεξελίχθηκε σε ένα αφήγημα με ηθική επιβράβευση.
Η Disney, το 1940, πήγε ένα βήμα παραπέρα. Έφτιαξε έναν αθώο, γλυκό Πινόκιο, αφαίρεσε σχεδόν όλη τη βία, και έδωσε έμφαση στη μαγεία και την ελπίδα. Ο Γρύλος έγινε σύντροφος, η κρεμάλα εξαφανίστηκε, και η περιπέτεια μετατράπηκε σε παραμύθι με αίσιο τέλος. Το αποτέλεσμα ήταν μια ταινία που συγκίνησε γενιές, αλλά απομάκρυνε το κοινό από το σκοτάδι και τον κοινωνικό σχολιασμό του πρωτότυπου.
Στις πιο πρόσφατες διασκευές, όπως αυτή του Γκιγιέρμο ντελ Τόρο το 2022, το σκοτάδι επιστρέφει. Ο ντελ Τόρο τοποθέτησε την ιστορία στο πλαίσιο του ιταλικού φασισμού, επαναφέροντας θέματα όπως η ανυπακοή, η απώλεια και η θνητότητα, χωρίς όμως να χάσει τον πυρήνα της μεταμόρφωσης και της λύτρωσης.
Ο Πινόκιο του Κολόντι δεν είναι απλά ένα παραμύθι· είναι αντανάκλαση μιας κοινωνίας που πάλευε με τη φτώχεια, την αδικία και την ανάγκη για εκπαίδευση. Ο δρόμος προς την αλήθεια και την ωριμότητα περνούσε μέσα από πόνο, δοκιμασίες και απώλειες. Γι’ αυτό και το έργο του παραμένει διαχρονικό: γιατί πίσω από το ξύλινο αγόρι βλέπουμε τον αγώνα του ανθρώπου να βρει τον δρόμο του σε έναν σκληρό κόσμο.
Διαβάστε ακόμα
Ο Αρχαίος Έλληνας που μέτρησε τη γη με ακρίβεια που εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα
Η απαγωγή που έγινε μία από τις πιο τεκμηριωμένες υποθέσεις εξωγήινης επαφής
Η γυναίκα που πάλεψε με την παραμόρφωση για να μεγαλώσει τα παιδιά της
