Γρηγόρης ΚεντητόςΜετά τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, ο κόσμος δεν ήταν πια ίδιος. Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν έφερε μόνο στρατηγικές ισορροπίες, αλλά και μια αόρατη απειλή: ραδιενέργεια που εισχωρούσε σιωπηλά σε σώματα αθώων. Πίσω από τα εργαστήρια και τα πειραματικά πρωτόκολλα, κρύβονταν άνθρωποι που δεν ρωτήθηκαν ποτέ. Παιδιά, φυλακισμένοι, έγκυες γυναίκες, ασθενείς. Όχι εθελοντές. Θύματα.
Η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (AEC), το Υπουργείο Άμυνας και μεγάλα πανεπιστήμια συμμετείχαν σε χιλιάδες πειράματα. Από το 1944 έως το 1974, πάνω από 20.000 άνθρωποι εκτέθηκαν σε ραδιενέργεια εν αγνοία τους. Παραβιάστηκε ο Κώδικας της Νυρεμβέργης, που μόλις είχε θεσπιστεί μετά τις δίκες των ναζί γιατρών. Η ειρωνεία ήταν πικρή: όσα καταδίκαζαν, τα επανέλαβαν.
Ο Ebb Cade, ένας Αφροαμερικανός εργάτης, τραυματίστηκε σε τροχαίο. Τον πήγαν στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο του Ρότσεστερ. Εκεί, χωρίς να του πουν λέξη, του έκαναν ένεση με πλουτώνιο. Ήταν το πρώτο «πειραματόζωο» του Προγράμματος Manhattan. Δεν τον ρώτησαν ποτέ αν θέλει να συμμετέχει. Δεν του είπαν ότι το σώμα του θα μελετηθεί μετά θάνατον. Ήταν φτωχός. Ήταν μαύρος. Ήταν αναλώσιμος.
Στο Σχολείο Fernald, στη Μασαχουσέτη, 74 παιδιά με νοητική υστέρηση μπήκαν σε «λέσχη επιστήμης». Τους έταξαν μπέιζμπολ, εκδρομές και φαγητό. Κανείς δεν τους είπε ότι τα δημητριακά και το γάλα τους είχαν ραδιενεργό σίδηρο και ασβέστιο. Οι επιστήμονες από το MIT ήθελαν να μελετήσουν πώς μεταβολίζεται η ραδιενέργεια. Τα παιδιά δεν έμαθαν ποτέ. Οι γονείς τους, ούτε.
Στο Vanderbilt, 829 γυναίκες πήγαν στο νοσοκομείο για προγεννητικό έλεγχο. Τους έδωσαν ένα συμπλήρωμα, λέγοντας πως ήταν βιταμίνες για την εγκυμοσύνη. Στην πραγματικότητα, περιείχε ραδιενεργό σίδηρο. Σκοπός ήταν να μετρηθεί η μεταφορά του στο έμβρυο. Χρόνια μετά, πολλά από τα παιδιά τους εμφάνισαν λευχαιμία, όγκους, γενετικές ανωμαλίες. Οι μητέρες το έμαθαν δεκαετίες αργότερα. Μα ήταν πια αργά.
Σε φυλακές της Ουάσινγκτον και του Όρεγκον, 131 κρατούμενοι έγιναν πειραματόζωα για πειράματα στειρότητας. Τους ακτινοβόλησαν στους όρχεις. Οι δόσεις ήταν τεράστιες – έως και 600 rads. Κάποιοι πίστεψαν ότι θα μειωθεί η ποινή τους. Άλλοι πήραν μερικά δολάρια. Το αντάλλαγμα ήταν μόνιμη βλάβη. Στειρότητα. Καρκίνοι. Παιδιά με γενετικά προβλήματα. Και καμία δυνατότητα άρνησης.
Το πείραμα δεν τελείωνε με το θάνατο. Στη δεκαετία του ‘50 και ‘60, η κυβέρνηση επέτρεψε μυστικές εκταφές σωμάτων. Παιδιά και ενήλικες ξεθάφτηκαν για να μετρηθούν τα επίπεδα ραδιενέργειας στα οστά τους. Πολλοί είχαν ζήσει κοντά σε πυρηνικά εργοστάσια. Οι οικογένειές τους δεν έμαθαν ποτέ την αλήθεια. Ούτε γιατί έλειπαν τα οστά. Ούτε τι απέγινε το σώμα τους.
Στα Νησιά Μάρσαλ, οι ΗΠΑ πραγματοποίησαν 67 πυρηνικές δοκιμές. Οι κάτοικοι του Rongelap εκκενώθηκαν προσωρινά —αλλά επέστρεψαν γρήγορα. Ήταν μέρος του πειράματος. Τους παρακολουθούσαν για να μελετήσουν τις επιπτώσεις. Καρκίνοι. Αποβολές. Παραμορφώσεις. Παιδιά με εξογκώματα στο κρανίο. Μητέρες που δεν μπορούσαν να γεννήσουν. Κι όλα αυτά καταγράφονταν, με επιστημονική ακρίβεια.
Στη Σοβιετική Ένωση, το Butugychag ήταν γκουλάγκ εξόρυξης ουρανίου. Οι κρατούμενοι έσκαβαν χωρίς μάσκες, χωρίς προστασία. Το προσδόκιμο ζωής ήταν λιγότερο από 12 μήνες. Όταν πέθαιναν, θάβονταν επιτόπου. Όχι για λόγους ταφής —αλλά για να μην διαρρεύσει ακτινοβολία. Οι επιστήμονες δεν έψαχναν θεραπεία. Έψαχναν πειραματικά δεδομένα. Πάνω σε ανθρώπους που δεν είχαν φωνή.
Στη Βενεζουέλα, αυτόχθονες πληθυσμοί έλαβαν ραδιενεργό ιώδιο στα πλαίσια πειραμάτων για τον θυρεοειδή. Οι ερευνητές δεν μίλησαν τη γλώσσα τους. Δεν εξήγησαν τίποτα. Το σώμα τους έγινε απλώς εργαλείο. Η ιστορία τους μοιάζει με όσα έγιναν στις ΗΠΑ —από τα ίδια χέρια, με τα ίδια κονδύλια. Κανείς δεν τους ρώτησε. Κανείς δεν θυμήθηκε ότι είναι άνθρωποι.
Το 1993, η Υπουργός Ενέργειας Hazel O’Leary αποκάλυψε την ύπαρξη 1,6 εκατομμυρίων απόρρητων σελίδων. Το 1994 ιδρύθηκε η ACHRE και επιβεβαίωσε: τα πειράματα ήταν αληθινά. Ήταν πολλά. Και ήταν ανήθικα. Όσοι τα υπέστησαν δεν ενημερώθηκαν ποτέ. Δεν αποζημιώθηκαν όλοι. Πολλοί δεν έμαθαν καν ότι είχαν γίνει στόχος. Έζησαν, αρρώστησαν, και πέθαναν χωρίς να ξέρουν γιατί.
Η επιστήμη σώζει ζωές. Αλλά όταν αποκόβεται από την ηθική, μπορεί να γίνει όργανο βασανισμού. Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν άφησε πίσω του μόνο κατασκοπία και στρατιωτικά μυστικά. Άφησε σιωπές. Σώματα που πονάνε. Και φωνές που ζητούν ακόμη δικαίωση. Η ACHRE πρότεινε αυστηρότερη εποπτεία, θεσμικά φίλτρα, διαφάνεια. Μα οι ουλές δεν φεύγουν με προτάσεις.
Πίσω από κάθε νούμερο υπήρχε ένας άνθρωπος. Ένα παιδί που αρρώστησε χωρίς να καταλάβει γιατί. Μια μάνα που κράτησε ένα νεκρό βρέφος και ποτέ δεν έμαθε την αιτία. Ένας κρατούμενος που δεν γέννησε ποτέ. Και ένα κράτος που, στο όνομα της επιστήμης, έκανε κάτι απλό: πειράματα χωρίς συναίνεση.
