“`html

Όταν η γη γίνεται επίπεδη η ανατομία μιας σύγχρονης συλλογικής παραίσθησης

Ζούμε σε μια εποχή που μπορείς να δεις τη γη από το διάστημα σε πραγματικό χρόνο, να παρακολουθήσεις τις τροχιές των δορυφόρων live και να βγάλεις φωτογραφία την καμπύλωση της γης από ένα αεροπλάνο. Και παρόλα αυτά, περίπου το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού πιστεύει ότι η γη είναι επίπεδη. Αυτό δεν είναι απλώς μια περίεργη στατιστική. Είναι το συμπύκνωμα μιας πολύ βαθύτερης κρίσης που αφορά την εμπιστοσύνη, τη γνώση και την αλήθεια στον 21ο αιώνα.

Το φαινόμενο της αναβίωσης των πεποιθήσεων περί επίπεδης γης δεν είναι μια απλή αναχρονιστική τρέλα. Είναι ένα σύμπτωμα, ίσως το πιο ακραίο, μιας ευρύτερης επιστημολογικής κρίσης που διαπερνά την κοινωνία μας. Από τα εμβόλια μέχρι την κλιματική αλλαγή, από τα οικονομικά δεδομένα μέχρι τις επιδημιολογικές μελέτες, η αμφισβήτηση της επιστημονικής εξουσίας έχει γίνει μαζικό φαινόμενο.

Η ιστορία που δεν ξέραμε ότι ξέραμε λάθος

Αν σας ρωτήσει κάποιος πότε οι άνθρωποι πίστευαν ότι η γη είναι επίπεδη, πιθανότατα θα απαντήσετε “στον μεσαίωνα”. Λάθος. Αυτό είναι ένας από τους πιο διαδεδομένους μύθους της ιστορίας. Οι μορφωμένοι Ευρωπαίοι του μεσαίωνα γνώριζαν πολύ καλά ότι η γη είναι σφαιρική, το ήξεραν από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους.

Ο μύθος ότι ο μεσαίωνας ήταν γεμάτος “επιπεδόγειους” δημιουργήθηκε τον 19ο αιώνα ως μέρος μιας ιδεολογικής καμπάνιας εναντίον των θρησκευτικών θεσμών. Ανθρώπων όπως ο Washington Irving και ο Andrew Dickson White κατασκεύασαν αυτή την αφήγηση για να παρουσιάσουν την επιστήμη ως θριαμβεύουσα επί της “σκοταδιστικής” θρησκείας.

Η αληθινή ιστορία είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα. Η σύγχρονη αναβίωση των πεποιθήσεων περί επίπεδης γης ξεκινά τον 19ο αιώνα με έναν Άγγλο που ονομαζόταν Samuel Rowbotham. Γράφοντας υπό το ψευδώνυμο “Parallax”, ο Rowbotham ανέπτυξε τη θεωρία της “ζητητικής αστρονομίας”, μια “επιστημονική” προσέγγιση που βασιζόταν στην άμεση παρατήρηση αντί για τις θεωρητικές αφαιρέσεις.

Το κλειδί για να καταλάβουμε το φαινόμενο βρίσκεται εκεί: στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, όταν η επιστήμη γινόταν όλο και πιο αφηρημένη και απρόσιτη, κάποιοι άνθρωποι αντέδρασαν στρεφόμενοι σε “απλές” εξηγήσεις που μπορούσαν να επαληθεύσουν με τις αισθήσεις τους.

Η ψυχολογία της επίπεδης αντίστασης

Τι κάνει έναν άνθρωπο να πιστέψει ότι η γη είναι επίπεδη στην εποχή του Google Earth; Η απάντηση δεν είναι απλή έλλειψη εκπαίδευσης. Μελέτες δείχνουν ότι οι flat earthers συχνά έχουν μέτριο έως υψηλό μορφωτικό επίπεδο. Το ζήτημα είναι πολύ πιο βαθύ και αφορά τον τρόπο που οι άνθρωποι σχετίζονται με την εξουσία, τη γνώση και την κοινότητα.

Η έρευνα αποκαλύπτει τρεις βασικές επιστημολογικές προσεγγίσεις στο κίνημα. Η πρώτη είναι η θρησκευτική, όπου η πίστη στην επίπεδη γη συνδέεται με κυριολεκτική ερμηνεία θρησκευτικών κειμένων. Η δεύτερη είναι η συνωμοσιολογική, όπου η επιστημονική κοινότητα θεωρείται μέρος μιας παγκόσμιας απάτης για τον έλεγχο των μαζών. Η τρίτη είναι η εμπειρική, όπου η προσωπική παρατήρηση θεωρείται ανώτερη από την εξειδικευμένη γνώση.

Κοινός παρανομαστής και των τριών προσεγγίσεων είναι η δυσπιστία προς τις θεσμικές αρχές και η ανάγκη για προσωπικά επαληθεύσιμη γνώση. Οι flat earthers δεν είναι απλώς “τρελοί”, είναι άνθρωποι που αναζητούν έλεγχο και νόημα σε έναν κόσμο που τους φαίνεται όλο και πιο περίπλοκος και απρόσιτος.

Η ψυχολογική έρευνα αποκαλύπτει τέσσερις βασικούς παράγοντες που οδηγούν στο φαινόμενο: τη δημόσια δυσπιστία προς επίσημες επιστημονικές πηγές, τη διάδοση συνωμοσιολογικών θεωριών, την πίστη σε εντοπισμένες κοινότητες και τη χρήση των social media για τη διάδοση εναλλακτικών πληροφοριών. Αυτοί οι παράγοντες δημιουργούν αυτό που οι ειδικοί ονομάζουν “επιστημολογική κοινότητα”, ένα περιβάλλον που παρέχει ταυτόχρονα κοινωνική ένταξη και πνευματικό πλαίσιο για την κατανόηση της πραγματικότητας.

Το YouTube και η γέννηση μιας παγκόσμιας ψευδαίσθησης

Το κίνημα της επίπεδης γης δεν θα υπήρχε χωρίς το διαδίκτυο. Αυτό το παραδέχονται ανοιχτά ακόμα και οι ηγέτες του κινήματος. Το YouTube, συγκεκριμένα, λειτούργησε ως η πλατφόρμα εκτόξευσης αυτής της σύγχρονης παραίσθησης.

Οι αλγόριθμοι των social media δημιούργησαν αυτό που οι ερευνητές ονομάζουν “binge-worthy” συνωμοσιολογικό περιεχόμενο που οδηγεί τους θεατές σε προοδευτικά πιο ριζοσπαστικά μονοπάτια. Ένας άνθρωπος μπορεί να αρχίσει βλέποντας ένα αθώο βίντεο για την αμφισβήτηση της προσελήνωσης και να καταλήξει να πιστεύει ότι η γη είναι επίπεδη.

Αυτή η ψηφιακή ενίσχυση δημιουργεί προκλήσεις που εκτείνονται πολύ πέρα από τα όρια της επιστημονικής εκπαίδευσης. Η παραπληροφόρηση διαδίδεται πιο γρήγορα και ευρέως από την ακριβή πληροφόρηση στις ψηφιακές πλατφόρμες. Μελέτες δείχνουν ότι το 58% των ηγετών επιχειρήσεων πιστεύει ότι είναι πλέον πιο εύκολο για τους ανθρώπους να διαδίδουν ψευδείς πληροφορίες.

Το πρόβλημα επιτείνεται από αυτό που οι ειδικοί αποκαλούν επιστημολογικό λαϊκισμό, την απόρριψη της εξειδικευμένης γνώσης υπέρ της προσωπικής εμπειρίας και του κοινού λογισμού. Αυτό το φαινόμενο αντανακλά ευρύτερες πολιτιστικές εντάσεις για το ποιος έχει την εξουσία να καθορίσει την αλήθεια και πώς πρέπει να επικυρώνεται η γνώση στις δημοκρατικές κοινωνίες.

Όταν η επίπεδη γη μπαίνει στο γραφείο

Αν νομίζετε ότι οι πεποιθήσεις περί επίπεδης γης είναι απλώς μια περίεργη ιδιοτροπία που δεν επηρεάζει τον “σοβαρό” κόσμο, σκεφτείτε ξανά. Η έρευνα για τις οργανωτικές συνωμοσιολογικές πεποιθήσεις αποκαλύπτει ότι οι εργαζόμενοι που διατηρούν τέτοιες απόψεις παρουσιάζουν μειωμένη οργανωτική δέσμευση, χαμηλότερη ικανοποίηση από την εργασία και αυξημένες προθέσεις αποχώρησης.

Αυτές οι πεποιθήσεις συχνά προκύπτουν σε εργασιακά περιβάλλοντα που χαρακτηρίζονται από κακή επικοινωνία, έλλειψη διαδικαστικής δικαιοσύνης και ανεπαρκή διαφάνεια. Όταν οι εργαζόμενοι αισθάνονται αποκομμένοι από τη λήψη οργανωτικών αποφάσεων ή αντιλαμβάνονται κενά πληροφοριών, μπορεί να αναζητήσουν εναλλακτικές εξηγήσεις που επιβεβαιώνουν τις υποψίες τους για θεσμική εξαπάτηση.

Αυτό δημιουργεί αυτό που οι ερευνητές ονομάζουν “απόδοση συνωμοσίας στον εργασιακό χώρο“, την τάση να ερμηνεύεται τα οργανωτικά προβλήματα ως στοιχείο σκόπιμου σχεδιασμού από ισχυρούς παράγοντες. Οι επιστημολογικές επιπτώσεις εκτείνονται πέρα από τις ατομικές πεποιθήσεις για να επηρεάσουν τη δυναμική της ομάδας και την οργανωτική κουλτούρα.

Η κρίση της επιστημολογικής εξουσίας

Το φαινόμενο της επίπεδης γης είναι το ακραίο σύμπτωμα μιας πολύ ευρύτερης κρίσης: της κρίσης της επιστημολογικής εξουσίας. Σε μια εποχή όπου όλοι έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες αλλά λίγοι έχουν τα εργαλεία να τις αξιολογήσουν, η διαχωρισμός ανάμεσα στη γνώση και τη γνώμη θολώνει.

Η εμπιστοσύνη προς τους επιστήμονες παραμένει σχετικά υψηλή παγκοσμίως, αλλά οι αντιλήψεις για την ανοιχτότητα υστερούν σε σχέση με άλλες διαστάσεις της εμπιστοσύνης. Οι επιστήμονες και οι οργανισμοί μπορούν να ενισχύσουν την αξιοπιστία τους γίνοντας πιο δεκτικοί στα σχόλια, διαφανείς για τις πηγές χρηματοδότησης και συμμετέχοντας ενεργά στον δημόσιο διάλογο.

Το κλειδί δεν είναι η απλή αντίκρουση των ψευδών πληροφοριών, αλλά η οικοδόμηση καλύτερων σχέσεων, πιο διαφανών διαδικασιών και ουσιαστικού σεβασμού προς την ανθρώπινη ανάγκη να κατανοεί και να έχει αυτονομία σε έναν όλο και πιο περίπλοκο κόσμο.

Το παράδοξο της δημοκρατικής γνώσης

Ένα από τα πιο σημαντικά ερωτήματα που θέτει το φαινόμενο της επίπεδης γης αφορά τη σχέση ανάμεσα στη δημοκρατία και την εξειδικευμένη γνώση. Σε μια δημοκρατική κοινωνία, κάθε γνώμη “αξίζει” το ίδιο; Ή υπάρχουν θέματα όπου η εξειδίκευση πρέπει να υπερισχύει της δημοφιλίας;

Οι flat earthers δεν απλώς αμφισβητούν μια επιστημονική αλήθεια, αμφισβητούν το ίδιο το σύστημα με το οποίο καθορίζουμε τι είναι αλήθεια. Απορρίπτουν την ιεραρχία της εξειδίκευσης και προτείνουν ένα εναλλακτικό μοντέλο όπου η “κοινή λογική” και η “προσωπική εμπειρία” είναι ανώτερες από την ακαδημαϊκή έρευνα.

Αυτό δημιουργεί ένα βαθύ παράδοξο για τις δημοκρατικές κοινωνίες. Πώς μπορούμε να διατηρήσουμε τις αξίες της ελευθερίας έκφρασης και της ισότητας απόψεων χωρίς να παραδοθούμε στον σχετικισμό και την αυθαίρετη αλήθεια;

Η οικονομία της παραπληροφόρησης

Πίσω από το φαινόμενο της επίπεδης γης κρύβεται μια πλήρης οικονομία παραπληροφόρησης. Υπάρχουν YouTube channels με εκατομμύρια views, βιβλία που πουλάνε χιλιάδες αντίτυπα, συνέδρια που προσελκύουν εκατοντάδες συμμετέχοντες, merchandise και ακόμα και “επιστημονικές” αποστολές για την “επαλήθευση” της θεωρίας.

Αυτή η οικονομική διάσταση δεν είναι περιφερειακή, είναι κεντρική για την κατανόηση του φαινομένου. Όταν η παραπληροφόρηση γίνεται κερδοφόρα, δημιουργούνται κίνητρα για την περαιτέρω παραγωγή και διάδοσή της. Οι πλατφόρμες social media κερδίζουν από το engagement, ανεξάρτητα από την αλήθεια του περιεχομένου.

Έτσι, η πάλη κατά της παραπληροφόρησης δεν είναι μόνο πνευματική, είναι και οικονομική. Πρέπει να αλλάξουμε τα κίνητρα του συστήματος, όχι μόνο τις γνώσεις των ανθρώπων.

Στρατηγικές αντιμετώπισης πέρα από το fact-checking

Η παραδοσιακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης εστιάζει στην αντίκρουση των ψευδών στοιχείων. Αλλά η έρευνα δείχνει ότι αυτή η μέθοδος συχνά αποτυγχάνει ή ακόμα και επιδεινώνει το πρόβλημα μέσω της “επίδρασης οπισθοχώρησης“, όταν η αντίκρουση ενισχύει την αρχική ψευδή πεποίθηση.

Οι αποτελεσματικές στρατηγικές εστιάζουν στην οικοδόμηση εμπιστοσύνης, διαφάνειας και δυνατοτήτων κριτικής σκέψης αντί στην απλή αντίκρουση ψευδών πληροφοριών. Η έρευνα δείχνει ότι η κυριότητα των δεξιοτήτων κριτικής σκέψης συσχετίζεται έντονα με την ικανότητα αναγνώρισης της παραπληροφόρησης, υποδηλώνοντας ότι οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις πρέπει να εστιάζουν στην ανάπτυξη αναλυτικών ικανοτήτων παρά στην επίθεση συγκεκριμένων πεποιθήσεων.

Η διαδικαστική δικαιοσύνη αναδεικνύεται ως κρίσιμος παράγοντας για την πρόληψη της εγκατάστασης συνωμοσιολογικών πεποιθήσεων. Όταν οι άνθρωποι έχουν ουσιαστική λόγο στις αποφάσεις, πρόσβαση σε διαφανή πληροφόρηση και κατανόηση των πολύπλοκων οργανωτικών προκλήσεων, είναι λιγότερο πιθανό να αναπτύξουν εναλλακτικές εξηγήσεις για τα προβλήματα του χώρου εργασίας.

Η εκπαίδευση στην εποχή της παραπληροφόρησης

Η εκπαίδευση πρέπει να εξελιχθεί για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της ψηφιακής εποχής. Αυτό δεν σημαίνει απλώς περισσότερα μαθήματα επιστημών, αλλά θεμελιώδη αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο διδάσκουμε την αξιολόγηση πληροφοριών, την κατανόηση της επιστημονικής μεθόδου και την ανάπτυξη κριτικής σκέψης.

Τα προγράμματα επιστημονικής παιδείας στα εργασιακά περιβάλλοντα αποδίδουν σημαντικά οφέλη τόσο για τους εργαζομένους όσο και για τους οργανισμούς. Αυτά τα προγράμματα βελτιώνουν την εμπιστοσύνη των εργαζομένων, ενισχύουν τις δυνατότητες λήψης αποφάσεων και δημιουργούν πιο ανθεκτικές οργανωτικές κουλτούρες ικανές να πλοηγηθούν σε περίπλοκα πληροφοριακά περιβάλλοντα.

Το κλειδί είναι η αποφυγή των προσεγγίσεων επικοινωνίας από πάνω προς τα κάτω που ενισχύουν τα αντιληπτά χάσματα εξειδίκευσης. Αντίθετα, οι οργανισμοί πρέπει να ενθαρρύνουν τον συμμετοχικό διάλογο όπου διαφορετικές προοπτικές εξετάζονται γνήσια και οι εργαζόμενοι αισθάνονται ότι οι ανησυχίες τους εκτιμώνται.

Το μάθημα της επίπεδης γης

Στο τέλος, το φαινόμενο της επίπεδης γης μας διδάσκει κάτι πολύ βαθύτερο από τη γεωμετρία του πλανήτη μας. Μας δείχνει πώς οι άνθρωποι αντιδρούν όταν αισθάνονται αποκλεισμένοι από τους μηχανισμούς που παράγουν και επικυρώνουν τη γνώση. Μας υπενθυμίζει ότι η αλήθεια δεν είναι απλώς ζήτημα γεγονότων, αλλά και σχέσεων, εμπιστοσύνης και κοινότητας.

Η αληθινή πρόκληση δεν είναι να πείσουμε τους flat earthers ότι κάνουν λάθος. Η αληθινή πρόκληση είναι να δημιουργήσουμε κοινωνίες όπου η επιστημονική παιδεία, η κριτική σκέψη και η δημοκρατική συμμετοχή συνυπάρχουν αρμονικά. Όπου οι άνθρωποι αισθάνονται ότι έχουν λόγο στη διαμόρφωση της γνώσης που επηρεάζει τη ζωή τους.

Το φαινόμενο της επίπεδης γης είναι ένας καθρέφτης. Και αυτό που βλέπουμε σε αυτόν τον καθρέφτη δεν είναι τρέλα ή αμάθεια, αλλά η βαθιά ανθρώπινη ανάγκη για νόημα, έλεγχο και ανήκειν. Μόνο όταν κατανοήσουμε και ανταποκριθούμε σε αυτές τις ανάγκες, μπορούμε να ελπίζουμε να οικοδομήσουμε έναν κόσμο όπου η αλήθεια και η κοινότητα δεν βρίσκονται σε σύγκρουση.

Γιατί στο τέλος, το ερώτημα δεν είναι αν η γη είναι επίπεδη ή σφαιρική. Το ερώτημα είναι: πώς δημιουργούμε έναν κόσμο όπου όλοι οι άνθρωποι μπορούν να συμμετέχουν στην εξερεύνηση της αλήθειας;

Πηγές :

James W. Loewen – Lies My Teacher Told Me: Everything Your American History Textbook Got Wrong (New Press, 1995)
Christine Garwood – Flat Earth: The History of an Infamous Idea (Macmillan, 2007)
Naomi Oreskes & Erik M. Conway – Merchants of Doubt (Bloomsbury Press, 2010)
Michael Shermer – Why People Believe Weird Things (Henry Holt, 1997)
Lee McIntyre – Post-Truth (MIT Press, 2018)

Διαβάστε ακόμα

Ο άνθρωπος που άλλαξε την Ελληνική κουζίνα για πάντα

Γιατί τα αυγά μένουν εκτός ψυγείου στο ράφι και στο σπίτι τα βάζουμε στο ψυγείο

Πως έπλεναν τα ρούχα τους οι Αθηναίοι πριν αποκτήσουν τρεχούμενο νερό