Οι δημοσκοπήσεις είναι ο καθρέφτης της κοινής γνώμης και συχνά επηρεάζουν πολιτικές αποφάσεις και κοινωνικές τάσεις. Πολλοί ωστόσο αναρωτιούνται αν τα αποτελέσματα που βλέπουμε αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα ή αν οι συμμετέχοντες απλώς «παίζουν» με τις απαντήσεις τους. Η αλήθεια είναι πως η επιστήμη των ερευνών διαθέτει μηχανισμούς που φιλτράρουν το «τρολάρισμα» πριν καν αυτό φτάσει στα τελικά δεδομένα.
Οι σοβαρές εταιρείες εφαρμόζουν πολλαπλά επίπεδα ελέγχου για να εντοπίσουν ασυνέπειες και ψευδείς συμμετοχές. Κάθε απάντηση συνοδεύεται από στοιχεία που δείχνουν αν προέρχεται από πραγματικό άνθρωπο ή από αυτοματοποιημένο λογαριασμό. Ελέγχονται η IP διεύθυνση, ο χρόνος συμπλήρωσης, η γεωγραφική θέση και η συσκευή. Οι συμμετοχές που προκύπτουν ύποπτες απορρίπτονται αυτόματα από το σύστημα.
Οι μέθοδοι που εντοπίζουν τις ψευδείς απαντήσεις
Η τεχνολογία επιτρέπει σήμερα τη χρήση αλγορίθμων μηχανικής μάθησης που υπολογίζουν «βαθμό αξιοπιστίας» κάθε ερωτώμενου. Αν κάποιος συμπληρώσει μια μεγάλη έρευνα σε ελάχιστο χρόνο ή απαντήσει πανομοιότυπα σε δεκάδες ερωτήσεις, καταγράφεται ως «speeder» ή «straight-liner». Αυτοί οι δείκτες βοηθούν να αποκλειστούν οι συμμετέχοντες που δεν δίνουν προσεγμένες απαντήσεις.
Επιπλέον, πολλές έρευνες περιλαμβάνουν ερωτήσεις παγίδες που αποκαλύπτουν αν ο συμμετέχων διαβάζει πράγματι το ερωτηματολόγιο. Μια φράση όπως «επιλέξτε την απάντηση 3 για να συνεχίσετε» μπορεί να φαίνεται τυχαία, όμως είναι κρίσιμη για να διαπιστωθεί αν υπάρχει προσοχή. Αν η οδηγία δεν τηρηθεί, η συμμετοχή ακυρώνεται.
Στα τηλεφωνικά γκάλοπ η διαδικασία είναι ακόμη πιο αυστηρή. Οι αριθμοί επιλέγονται με τυχαία δειγματοληψία και οι συνεντεύξεις πραγματοποιούνται από εκπαιδευμένους ερευνητές. Ένα ποσοστό των απαντήσεων ελέγχεται εκ των υστέρων με επανάκληση για να διαπιστωθεί αν οι δηλώσεις ήταν σταθερές και ειλικρινείς. Οι διεθνείς οργανισμοί AAPOR και ESOMAR προβλέπουν συγκεκριμένα πρωτόκολλα για τέτοιους ελέγχους.
Η αξιοπιστία δεν εξαρτάται μόνο από τον έλεγχο αλλά και από τη σωστή επιλογή του δείγματος. Για να είναι μια δημοσκόπηση αντιπροσωπευτική, πρέπει οι συμμετέχοντες να αντικατοπτρίζουν τη σύνθεση του πληθυσμού. Γι’ αυτό εφαρμόζονται μέθοδοι όπως η στρωματοποιημένη δειγματοληψία και η στάθμιση. Αν στο δείγμα συμμετέχουν λιγότεροι νέοι ή περισσότεροι ηλικιωμένοι, οι απαντήσεις «διορθώνονται» στατιστικά ώστε να απεικονίζουν το πραγματικό μείγμα της κοινωνίας.
Δημοσκοπήσεις, στατιστική και το ελληνικό πλαίσιο
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία των δημοσκοπήσεων είναι πως λίγοι ερωτώμενοι αρκούν για να εξαχθούν αξιόπιστα συμπεράσματα για εκατομμύρια ανθρώπους. Η στατιστική αποδεικνύει ότι με δείγμα περίπου 1.000 ατόμων μπορεί να υπολογιστεί το αποτέλεσμα με περιθώριο σφάλματος περίπου ±3%. Αυτό συμβαίνει επειδή όσο μεγαλώνει το δείγμα, το στατιστικό λάθος μειώνεται με βάση τον κανόνα του 1 προς τετραγωνική ρίζα του δείγματος.
Στην Ελλάδα, οι δημοσκοπήσεις διέπονται από σαφές νομοθετικό πλαίσιο. Ο Νόμος 3603 του 2007 και το Προεδρικό Διάταγμα 26 του 2012 ορίζουν τους κανόνες δημοσιοποίησης και τα όρια πριν από εκλογές. Το δεκαπενθήμερο απαγόρευσης δημοσίευσης πριν τις κάλπες διασφαλίζει ότι οι πολίτες δεν θα επηρεαστούν από νέες μετρήσεις την τελευταία στιγμή.
Ο ΣΕΔΕΑ, δηλαδή ο Σύλλογος Εταιρειών Δημοσκοπήσεων και Έρευνας Αγοράς, λειτουργεί ως θεσμικός φορέας αυτορρύθμισης. Οι εταιρείες που συμμετέχουν τηρούν τους κώδικες δεοντολογίας του ESOMAR και του ICC. Παράλληλα, το σύστημα ΠΕΣΣ ελέγχει τη διαδικασία συλλογής δεδομένων και τη σωστή εφαρμογή των κανόνων.
Στα μεγάλα ινστιτούτα, κάθε δημοσκόπηση συνοδεύεται από αναλυτικό τεχνικό σημείωμα. Εκεί αναγράφονται ο τρόπος δειγματοληψίας, οι ημερομηνίες διεξαγωγής, το ποσοστό των «δεν απαντώ», η στάθμιση και το περιθώριο σφάλματος. Αυτά τα στοιχεία επιτρέπουν στους πολίτες και στα μέσα ενημέρωσης να ελέγχουν αν η έρευνα πληροί τα διεθνή πρότυπα.
Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι η μεγαλύτερη απειλή δεν είναι ο λίγος κόσμος που «τρολάρει», αλλά οι μεροληψίες του δείγματος και οι λανθασμένες στάθμισεις. Εάν μια έρευνα βασιστεί σε δείγμα που δεν αντικατοπτρίζει τον πραγματικό πληθυσμό, κανένας μαθηματικός τύπος δεν μπορεί να τη σώσει.
Η εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης έχει βοηθήσει στην ανίχνευση bots και ψεύτικων συμμετοχών. Τα συστήματα μπορούν να εντοπίζουν επαναλαμβανόμενες απαντήσεις, περίεργες χρονικές συμπεριφορές και αδυναμία ανθρώπινης αλληλεπίδρασης. Οι σοβαρές εταιρείες δημοσκοπήσεων χρησιμοποιούν πλέον τέτοια εργαλεία σε κάθε online έρευνα.
Οι δημοσκοπήσεις δεν είναι προφητείες αλλά φωτογραφίες μιας στιγμής. Καταγράφουν τις διαθέσεις των πολιτών τη μέρα που διεξάγονται. Οι απότομες πολιτικές εξελίξεις, τα γεγονότα και η αλλαγή κλίματος μπορούν να μεταβάλουν τα πάντα λίγες μέρες αργότερα. Παρ’ όλα αυτά, όταν τηρούνται οι διεθνείς κανόνες και υπάρχει διαφάνεια, το αποτέλεσμα είναι αξιόπιστο.
Στην πράξη, λοιπόν, οι δημοσκοπήσεις δεν πέφτουν έξω επειδή ο κόσμος «τρολάρει». Πέφτουν έξω όταν παραλείπονται έλεγχοι, χαλαρώνουν τα πρότυπα ή όταν τα δεδομένα δεν σταθμίζονται σωστά. Όσο υπάρχουν αυστηρές διαδικασίες, η πιθανότητα να αλλοιωθεί ένα αποτέλεσμα από αστείες ή κακόβουλες απαντήσεις είναι ελάχιστη.
