Γρηγόρης ΚεντητόςΑλεξάνδρεια, τρίτος αιώνας π.Χ. Ένας δάσκαλος χαράζει γραμμές σε κερωμένη πινακίδα και μιλά για ακτίνες που ταξιδεύουν ευθύγραμμα. Ονομάζεται Ευκλείδης. Πριν από πειράματα και κάμερες ομπσκούρα, πριν από φακούς και οπτικές ίνες, εκείνος βάζει το φως και τη σκιά σε γεωμετρική τάξη.
Στο έργο «Οπτικά» ο Ευκλείδης δεν φιλοσοφεί αόριστα. Θέτει αξιώματα. Οι ορατές γραμμές προχωρούν κατά ευθεία από το μάτι και σχηματίζουν οπτικό κώνο με κορυφή το βλέμμα και βάση το αντικείμενο. Ό,τι δέχεται ακτίνες φαίνεται, ό,τι δεν δέχεται χάνεται. Η όραση γίνεται γεωμετρία, μετρήσιμη και προβλέψιμη.
Μια ιδέα τόσο απλή όσο ριζοσπαστική: μεγαλύτερη γωνία σημαίνει μεγαλύτερο φαινόμενο μέγεθος. Γι’ αυτό ένας πύργος πλησιάζοντας «μεγαλώνει» και ένα πλοίο στον ορίζοντα «σβήνει». Όσα βλέπουμε από περισσότερες ακτίνες φαίνονται καθαρότερα. Η προοπτική της Αναγέννησης κοιτάει κρυφά προς τα Οπτικά.
Τι γίνεται με τη σκιά; Αν το φως τρέχει ευθύγραμμα, η σκιά χαράζει σύνορα καθαρά. Με εκτεταμένες πηγές, όπως ο Ήλιος, εμφανίζονται ζώνες ημίφωτος. Η γεωμετρική ματιά εξηγεί γιατί οι σκιές μετακινούνται, λεπταίνουν, σκληραίνουν. Είναι ο χορός του φωτός πάνω σε επιφάνειες που υπακούν σε γραμμές και γωνίες.
Στα «Κατοπτρικά» συναντάμε την αντανάκλαση: η γωνία πρόσπτωσης ισούται με τη γωνία ανάκλασης. Με κοίλους καθρέφτες «μαζεύεις» φως στο εστιακό σημείο και ανάβεις φωτιά. Η πατρότητα του κειμένου συζητιέται, όμως η γεωμετρία των καθρεφτών έδεσε τότε με πράξη σε εργαστήρια, τεχνικά έργα και ναούς.
Από τον οπτικό κώνο στη μεγάλη επανάσταση της όρασης
Λίγους αιώνες μετά, ο Πτολεμαίος κρατά χάλκινο δίσκο και μετρά γωνίες. Η ίδια λογική των ακτίνων τον οδηγεί σε πίνακες διάθλασης και σε μια οπτική που ακουμπά πια όργανα και μετρήσεις. Η θεωρία αποκτά σώμα, αριθμούς και λάθη που βελτιώνονται.
Στον μεσαίωνα, ο Ιμπν αλ-Χάιθαμ γυρίζει τον φακό προς τα πράγματα. Όχι ακτίνες από τα μάτια, αλλά φως που μπαίνει στα μάτια. Κάμερα ομπσκούρα, πειράματα, σκιαγράφημα των σφαλμάτων. Η γεωμετρική γλώσσα του Ευκλείδη μένει, η κατεύθυνση του φωτός αλλάζει, και η οπτική ωριμάζει.
Η Αναγέννηση παίρνει τη σκυτάλη. Ζωγράφοι και αρχιτέκτονες χτίζουν γραμμική προοπτική, το βλέμμα γίνεται καμβάς με κανόνες. Η σκιά δεν είναι απλώς σκοτάδι αλλά γεωμετρημένη πληροφορία. Η μαθηματική όραση διδάσκει πώς να εξαπατάς γλυκά τον θεατή με βάθος και όγκο.
Σήμερα, από φακούς φωτογραφικών μέχρι ray tracing σε υπολογιστικά γραφικά, από τηλεσκόπια μέχρι οπτικές ίνες, εργαζόμαστε ακόμα με κώνους, γωνίες, ανακλάσεις και διαθλάσεις. Η γραμμή που χάραξε ο Ευκλείδης διατρέχει εργαστήρια, στούντιο, χειρουργεία, διαστημικά όργανα.
Ο Ευκλείδης δεν «είδε» το φως όπως το κατανοούμε σήμερα. Έδωσε όμως τα εργαλεία για να το μετρήσουμε, να το προβλέψουμε, να το ζωγραφίσουμε. Και μέσα σε αυτά τα εργαλεία κρύβεται η πιο μοντέρνα ιδέα: η πραγματικότητα μπορεί να γίνει ιστορία γραμμών που επιβεβαιώνονται στην πράξη.
Διαβάστε ακόμα
Όταν η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη ζούσαν πνιγμένες στη σκόνη και στον βήχα
Η σκοτεινή φήμη για τα Minions και τα παιδιά του 1903 που εξαπλώθηκε στο διαδίκτυο