Η νοσταλγία ως ασθένεια που τρόμαξε στρατούς και γιατρούς από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα

Δημιουργήθηκε στις 27 Αυγ 2025 - 14:55

Από τους Ελβετούς μισθοφόρους του 17ου αιώνα έως τον Αμερικανικό Εμφύλιο και τα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου, η νοσταλγία θεωρήθηκε επικίνδυνη νόσος πριν μετατραπεί σε θετικό συναίσθημα στη σύγχρονη ψυχολογία.

Κοινωνία: Η νοσταλγία ως ασθένεια που τρόμαξε στρατούς και γιατρούς από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα

Γρηγόρης Κεντητός Χρόνος ανάγνωσης: 4 λεπτά

Η νοσταλγία κάποτε σκότωνε. Το 1688, ο Ελβετός φοιτητής ιατρικής Johannes Hofer έδωσε όνομα σε μια πάθηση που μέχρι τότε κανείς δεν μπορούσε να περιγράψει σωστά. Συνδύασε τις ελληνικές λέξεις νόστος και άλγος για να ορίσει μια κατάσταση ψυχικού και σωματικού πόνου που έπληττε ανθρώπους μακριά από την πατρίδα τους.

Στη διατριβή του, ο Hofer κατέγραψε συμπτώματα όπως βαθιά μελαγχολία, αϋπνία, ανορεξία, ταχυπαλμία και πυρετούς. Σε προχωρημένες περιπτώσεις, η νοσταλγία οδηγούσε σε φυσική εξάντληση και θάνατο. Την απέδιδε σε «δόνηση των ζωικών πνευμάτων» στον εγκέφαλο, μια ερμηνεία που αντανακλούσε τις νευροσωματοψυχικές αντιλήψεις της εποχής.

Η ασθένεια εξαπλώθηκε ως διάγνωση σε όλη την Ευρώπη. Στρατιώτες, φοιτητές, υπηρέτες, έμποροι και άποικοι ήταν οι πιο ευάλωτοι. Όσοι ζούσαν ή υπηρετούσαν μακριά από τον τόπο τους βίωναν κρίσεις που συχνά δεν είχαν επιστροφή.

Στους Ναπολεόντειους πολέμους, οι αναφορές των στρατιωτικών γιατρών μιλούν για εκατοντάδες περιστατικά. Σε μονάδες της Γαλλίας, η νοσταλγία θεωρήθηκε τόσο επικίνδυνη ώστε σε πολλές περιπτώσεις προτιμούσαν να στείλουν τον ασθενή πίσω, αντί να τον χάσουν στο πεδίο. Στην Αλγερία του 19ου αιώνα, στρατιωτικά αρχεία περιγράφουν «θανατηφόρες νοσταλγίες» μεταξύ στρατιωτών και εποίκων, συνδέοντας την ασθένεια με την απομόνωση και τις ακραίες συνθήκες της αποικιοκρατίας.

Η νόσος χτύπησε και την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, τα αρχεία του Surgeon General κατέγραψαν επίσημα 5.547 κρούσματα και 74 θανάτους στους στρατιώτες της Ένωσης. Οι περιγραφές κάνουν λόγο για άνδρες που αρνούνταν να φάνε, έκλαιγαν ασταμάτητα και κατέρρεαν από την απελπισία.

Μια ιδιαιτερότητα που προκαλεί δέος είναι η δύναμη της μουσικής. Η ελβετική μελωδία «Ranz des Vaches», συνδεδεμένη με τις Άλπεις, θεωρήθηκε τόσο επικίνδυνη που απαγορεύτηκε. Λέγεται ότι μόλις οι νότες της έφταναν στα αυτιά των στρατιωτών, προκαλούσαν κρίσεις κλάματος και επιθυμία εγκατάλειψης του καθήκοντος.

Θεραπείες, φόβοι και οι τελευταίες αναφορές

Για τους γιατρούς του 17ου και 18ου αιώνα, η μόνη σίγουρη θεραπεία ήταν η επιστροφή στην πατρίδα. Όταν αυτό δεν ήταν εφικτό, επιστράτευαν τις πρακτικές της εποχής: αιμοληψίες, βδέλλες, καθαρτικά, «θερμές υπνωτικές γαλακτώσεις» και, σε κάποιες περιπτώσεις, όπιο για να καταπραΰνουν τον πόνο.

Η σκληρότητα δεν έλειπε. Σε γαλλικές εκστρατείες του 18ου αιώνα, στρατιωτικοί γιατροί συνιστούσαν «πόνο και τρόμο» για να αποτρέψουν τους στρατιώτες από την παράδοση στη νοσταλγία. Σε ρωσικά αρχεία, αναφέρεται η ακραία πρακτική ενός αξιωματικού που έθαψε ζωντανό στρατιώτη για να παραδειγματίσει τους υπόλοιπους.

Στα μέσα του 19ου αιώνα, η νοσταλγία άρχισε να αλλάζει ταυτότητα. Σταδιακά έπαψε να αναγνωρίζεται ως αυτόνομη πάθηση και εντάχθηκε στις κατηγορίες της μελαγχολίας και της νευρασθένειας. Το 1884 σημειώθηκε ο τελευταίος επίσημος θάνατος από νοσταλγία στον γαλλικό στρατό.

Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ίδια ψυχική κατάρρευση εμφανίστηκε με νέο όνομα: shell shock. Η εμπειρία του πολέμου γέννησε την ανάγκη για νέες ερμηνείες, οδηγώντας σταδιακά στη σύγχρονη κατανόηση του τραύματος μάχης και της μετατραυματικής διαταραχής.

Στον 20ό αιώνα, η νοσταλγία εγκατέλειψε την ιατρική ορολογία και πέρασε στη σφαίρα της ψυχολογίας και της κουλτούρας. Δεν ήταν πια διάγνωση αλλά συναίσθημα, αρχικά επιφυλακτικά φορτισμένο, σήμερα όμως με κυρίως θετική χροιά.

Σύγχρονες μελέτες δείχνουν ότι η νοσταλγία είναι προσαρμοστικός μηχανισμός. Βοηθά στη διαχείριση της μοναξιάς, στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και στη δημιουργία μιας γέφυρας ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Ακόμη και σε πειράματα, οι συμμετέχοντες που βυθίζονταν σε αναμνήσεις ένιωθαν λιγότερο πόνο και περισσότερη ζεστασιά.

Σήμερα η νοσταλγία δεν τρομάζει, αλλά μας θυμίζει πόσο βαθιά συνδεδεμένα είναι το σώμα και η ψυχή. Από τη Βασιλεία του 17ου αιώνα μέχρι τα χαρακώματα και τα σύγχρονα εργαστήρια ψυχολογίας, παραμένει ένας καθρέφτης της ανθρώπινης ανάγκης για τόπο, για ρίζες και για μνήμη.