Γρηγόρης ΚεντητόςΣτο αρχαίο τραπέζι κυριαρχούσαν τα χέρια και το ψωμί. Προσωπικά πιρούνια δεν υπήρχαν· το πιρούνι διαδόθηκε πολύ αργότερα από το Βυζάντιο προς τη Δύση. Κομμάτια ψωμιού, οι ἀπομαγδαλίαι και το μυστίλλι, δούλευαν σαν «κουτάλι» και πετσέτα· συχνά, ό,τι περίσσευε δινόταν στα σκυλιά.
Πριν και μετά το φαγητό υπήρχε τελετουργικό καθαρισμού. Οι χέρνιπες και οι λεκάνες για νίψιμο στήνονταν στην είσοδο του χώρου, και οι σπονδές προϋπέθεταν καθαρά χέρια. Η ακολουθία ήταν σταθερή: πρώτα το δεῖπνον, ύστερα το συμπόσιον με οίνο και ψυχαγωγία.
Στα συμπόσια οι άνδρες ανακλίνονταν σε κλίναι γύρω από χαμηλά τραπεζάκια. Το κρασί αραιωνόταν στον κρατήρα, σερβιριζόταν με οἰνοχόη και κύαθο σε κύλικες, κάνθαρο ή σκύφο. Τα παιχνίδια, όπως ο κότταβος, άφηναν στον αέρα πηχτή αίσθηση τελετουργίας και δεξιοτεχνίας.
Στα καθημερινά γεύματα επικρατούσε απλότητα: πήλινες λεκάνες, πιάτα και κύλικες. Καθιστοί σε κλισμούς χρησιμοποιούσαν ψηλά τραπέζια· από τον 4ο αιώνα π.Χ. συνηθίζονταν και στρογγυλά, με πόδια σε μορφή ζώων. Η αγγειογραφία διασώζει ολόκληρο το σερβίτσιο του συμποσίου.
Σῖτος και ὄψον η τέχνη του ψησίματος και το μέτρο
Η καρδιά του φαγητού ήταν η διάκριση σῖτος και ὄψον: βασικό (ψωμί, δημητριακά, όσπρια) και «έδεσμα» συνοδευτικό (ψάρια, κρέας, τυρί). Η υπερβολή στο ὄψον, η ὀψοφαγία, καυτηριαζόταν από ηθικογράφους και κωμωδιογράφους.
Για το ψήσιμο κυριαρχούσαν εσχάρες, φουφούδες/μαγγάλια και κυρίως οι σούβλες, ο ὀβελός. Από δεμάτια ὀβελών γεννήθηκε ο ὀβολός ως αξία. Ευρήματα από Θήρα και μυκηναϊκούς χρόνους, με «τραπέζια σουβλακιού», μαρτυρούν αρχαία παράδοση σε κρέατα σε καλαμάκι.
Τα κοχλιάρια (κουτάλια) υπήρχαν, ιδίως για ζωμούς ή αυγά, και γίνονται συχνότερα ελληνιστικού-ρωμαϊκούς χρόνους. Μικρά διχάλια λειτουργούσαν για σερβίρισμα ή μαγείρεμα, όχι ως προσωπικά. Το προσωπικό πιρούνι θα καθιερωθεί στη Δύση αιώνες αργότερα.
Η δομή της ημέρας είχε τρία γεύματα: ἀκρατισμός πρωί (κριθαρένιος άρτος σε οίνο, σύκα, ελιές), ἄριστον μεσημέρι (σύντομο, ψωμί, τυρί, φρούτα) και δεῖπνον βράδυ (ψάρια, όσπρια, λαχανικά· κρέας σπάνια). Υπήρχε προαιρετικό ἑσπέρισμα. Σε τελετές δεσπόζει ο κυκεών.
Το κρασί ήταν πάντα αραιωμένο· ο άκρατος θεωρούνταν ακράτεια. Το «κύπελλο του Πυθαγόρα» δίδασκε το μέτρο, τιμωρώντας την υπερχείλιση. Στο συμπόσιο κυριαρχούσαν συζήτηση, μουσική και πνευματικό παιχνίδι πάνω στην ιδέα της εγκράτειας.
Η κοινωνική οργάνωση του γεύματος ήταν αυστηρή. Συχνά άνδρες και γυναίκες έτρωγαν χωριστά· δούλοι σέρβιραν, και σε φτωχά σπίτια γυναίκες ή κόρες. Στη Σπάρτη τα συσσίτια όριζαν ισότητα μερίδας: ελιές, τυρί, σύκα και ο μέλας ζωμός—οι ηλικιωμένοι προτιμούσαν τον ζωμό, οι νεότεροι το κρέας.
Τα σκεύη του συμποσίου—κρατήρες, κύλικες, σκύφοι—και οι σκηνές ανακλίσεως σώζονται σε κύλικες με παραστάσεις. Η αγγειογραφία και τα μουσειακά τεκμήρια δένουν τη φιλολογική παράδοση με χειροπιαστή καθημερινότητα.
Συνοψίζοντας, το αρχαίο τραπέζι συνδύαζε πρακτικότητα και κοινότητα: ψωμί ως εργαλείο, χέρια καθαρά από χέρνιπες, οίνος με μέτρο, σῖτος και ὄψον σε ισορροπία. Η μεσογειακή μας διατροφή είναι η πιο ζωντανή κληρονομιά αυτής της κουλτούρας.
Διαβάστε ακόμα
Οι δεινόσαυροι που δεν θα βρεθούν ποτέ στην Ελλάδα και η αλήθεια που κρύβει η γη μας
Η πρώτη καραντίνα της ιστορίας που γεννήθηκε στα κανάλια της Βενετίας
