Γρηγόρης ΚεντητόςΣτην αυγή του πολιτισμού, πριν το μέταλλο γίνει αξία και σύμβολο, οι άνθρωποι αντάλλασσαν ό,τι είχε πρακτική σημασία. Το πρώτο χρήμα δεν ήταν χρυσός ή ασήμι, αλλά ό,τι έδινε τροφή, δύναμη και κύρος.
Πριν από 9.000 χρόνια, στις πρώτες κοινότητες της Νεολιθικής εποχής, τα βοοειδή ήταν η πιο σταθερή «μονάδα συναλλαγής». Έδιναν κρέας, γάλα, εργασία στα χωράφια. Η ίδια η λέξη «χρήμα» στη λατινική γλώσσα, pecunia, προέρχεται από το pecus, που σημαίνει κοπάδι. Ακόμα και στην Ιρλανδία, μέχρι τον 15ο αιώνα, η αξία υπολογιζόταν σε ζώα.
Στη Μεσοποταμία, γύρω στο 3000 π.Χ., οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν κριθάρι για συναλλαγές. Ένας σίκλος ισοδυναμούσε με 160 κόκκους. Τα ιερά των θεών λειτουργούσαν σαν τράπεζες, αποθηκεύοντας και διανέμοντας τις σοδειές, ενώ οι πρώτες πήλινες πινακίδες κρατούσαν λογαριασμούς. Το κριθάρι ήταν τροφή και ταυτόχρονα το πρώτο εργαλείο λογιστικής.
Όταν τα κοχύλια έγιναν το πρώτο παγκόσμιο νόμισμα
Στην Κίνα της δυναστείας Shang, περίπου το 1200 π.Χ., τα μικρά λευκά κοχύλια, τα περίφημα cowrie, αποκτούν αξία που ταξιδεύει σε ηπείρους. Ελαφριά, σπάνια και ανθεκτικά, γίνονται το μέσο που εξυπηρετεί συναλλαγές, φόρους και προίκες.
Η χρήση τους εξαπλώνεται γρήγορα στην Αφρική, την Ινδία και τα νησιά του Ειρηνικού. Στη Δυτική Αφρική, τα κοχύλια αλλάζουν χέρια για να αγοραστούν τρόφιμα, υφάσματα ή και άνθρωποι, ενώ σε άλλες περιοχές πληρώνονται με αυτά φόροι. Μέχρι τον 20ό αιώνα, τα cowrie παραμένουν σε χρήση.
Στην Ινδία, οι συναλλαγές αποκτούν πολυπλοκότητα. Τέσσερα κοχύλια ισοδυναμούν με ένα ganda, εκατό ganda με μία μεγαλύτερη μονάδα, θεμελιώνοντας τις πρώτες υποδιαιρέσεις χρήματος. Όταν τα φυσικά αποθέματα εξαντλούνται, οι Κινέζοι αρχίζουν να φτιάχνουν τεχνητά cowrie από κόκαλο, πέτρα και αργότερα από μέταλλο.
Η ποικιλία του πρώιμου χρήματος
Το αλάτι γίνεται το «λευκό χρυσάφι» της αρχαιότητας. Στη Ρώμη, οι λεγεωνάριοι πληρώνονται με salarium — από εκεί γεννήθηκε η λέξη «μισθός». Στην Αφρική, τεράστια τούβλα αλατιού μεταφέρονται με καραβάνες στην έρημο και ανταλλάσσονται με χρυσό, υφάσματα ή μπαχαρικά.
Στην Κεντρική Ασία, τούβλα τσαγιού χρησιμοποιούνται για συναλλαγές ως τον 20ό αιώνα. Κάθε τούβλο ζυγίζει περίπου μισό κιλό και αποτελεί πολύτιμο αγαθό για περιοχές όπου το τσάι είναι δυσεύρετο. Στη Μεσοαμερική, οι κόκκοι κακάου αποκτούν αξία μεγαλύτερη από το βάρος τους. Ένας σκλάβος κοστίζει 100 κόκκους, ενώ ένα γεύμα μόλις έναν.
Στο νησί Yap της Μικρονησίας, η φαντασία γίνεται πράξη. Τεράστιοι λίθινοι δίσκοι, οι rai, γίνονται μέσο συναλλαγών. Οι δίσκοι, μερικοί βάρους τόνων, δεν μετακινούνται ποτέ. Η ιδιοκτησία αλλάζει μόνο προφορικά και η αξία ανεβαίνει αν η απόκτησή τους περιλάμβανε κινδύνους ή θυσίες.
Από την ανταλλαγή στα μέταλλα
Στην Ελλάδα του 8ου αιώνα π.Χ., πολύ πριν κυκλοφορήσουν νομίσματα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σιδερένιους οβελούς. Λεπτές σούβλες που χρησίμευαν στο ψήσιμο αλλά και στην ανταλλαγή αγαθών. Έξι οβελοί ισοδυναμούν με μία δραχμή, λέξη που επιβιώνει μέχρι σήμερα.
Στη Λυδία, γύρω στο 600 π.Χ., γεννιούνται τα πρώτα μεταλλικά νομίσματα. Κατασκευασμένα από ήλεκτρο, φυσικό κράμα χρυσού και αργύρου, γίνονται πρότυπο για όλο τον μεσογειακό κόσμο. Στην Αίγινα, οι πρώτοι αργυροί στατήρες με χαραγμένη χελώνα μπαίνουν στην κυκλοφορία και αλλάζουν για πάντα τις αγορές.
Η αναθεώρηση του μύθου της ανταλλαγής
Για χρόνια πιστεύαμε ότι οι πρώτες κοινωνίες λειτουργούσαν με καθαρό αντιπραγματισμό. Όμως οι έρευνες του David Graeber και άλλων ανθρωπολόγων δείχνουν κάτι διαφορετικό. Το χρέος και η πίστωση προηγήθηκαν του χρήματος. Οι κοινότητες ζούσαν με σχέσεις εμπιστοσύνης και τιμής, όπου τα αγαθά είχαν και πρακτική και συμβολική αξία, πολύ πριν υπάρξει μέταλλο.
Η κληρονομιά των πρώτων νομισμάτων
Από τα κοπάδια και το κριθάρι, μέχρι τα κοχύλια, το αλάτι και το κακάο, η εξέλιξη του χρήματος είναι η ιστορία της ανθρώπινης ανάγκης και της δημιουργικότητας. Ακόμα και μετά την εμφάνιση των μεταλλικών νομισμάτων, πολλά από τα πρώιμα «νομίσματα» συνέχισαν να χρησιμοποιούνται για αιώνες. Στο Yap, οι δίσκοι rai παραμένουν ως σήμερα σύμβολα αξίας σε τελετουργίες.
Η πορεία του χρήματος δεν είναι απλώς οικονομική. Είναι κοινωνική, πολιτισμική και βαθιά ανθρώπινη. Γιατί το πρώτο νόμισμα δεν ήταν ποτέ απλώς ένα αντικείμενο, αλλά καθρέφτης της κοινωνίας που το δημιούργησε.
Διαβάστε ακόμα
Γιατί όλα φαίνονταν μεγαλύτερα όταν ήμασταν παιδιά
Πώς τα σκουλήκια έσωσαν στρατιώτες από βέβαιο θάνατο και έγιναν η πιο απρόσμενη σωτηρία της ιατρικής
Τα λιοντάρια που κυριαρχούσαν στην Ελλάδα για χιλιάδες χρόνια πριν εξαφανιστούν
